Nhằm tôn vinh, tri ân những công lao, cống hiến to lớn của Hải Thượng Lãn Ông Lê Hữu Trác đối với nền y học, văn hóa, lịch sử của Việt Nam và thế giới, chào mừng kỷ niệm 300 năm ngày sinh Hải Thượng Lãn Ông Lê Hữu Trác, Bệnh viện Ung bướu thành phố Cần Thơ tổng hợp và đăng tải tóm tắt cuộc đời và sự nghiệp của vị Đại danh y tài đức, Danh nhân văn hóa thế giới.
Tóm tắt tiểu sử của Hải Thượng Lãn Ông Lê Hữu Trác (1724-2024)
Ông sinh tháng 11 năm 1724 tại làng Liêu Xá, huyện Đường Hào, phủ Thượng Hồng, trấn Hải Dương (nay là xã Liêu Xá, huyện Yên Mỹ, tỉnh Hưng Yên).
Lê Hữu Trác xuất thân từ gia đình truyền thống khoa bảng, nhiều người học giỏi, đỗ cao, làm quan to dưới thời vua Lê chúa Trịnh. Cha của ông là Lê Hữu Mưu, đỗ đệ tam giáp tiến sĩ, làm quan dưới triều Lê Dụ Tôn tới bậc thượng thư. Mẹ Ông là Bùi Thị Thường, quê ở Bầu Thượng, xã Tĩnh Diệm, huyện Hương Sơn, tỉnh Hà Tĩnh.
Ông là con thứ Bảy trong gia đình. Biệt hiệu Hải Thượng do hai chữ đầu tiên tỉnh (Hải Dương) và tên phủ (Thượng Hồng), nhưng cũng có thể do chữ Bầu Thượng là quê mẹ và đây là nơi ông ở lâu nhất (từ năm 26 tuổi đến khi mất). Hải Thượng Lãn Ông nghĩa là ông lười. Lười ở đây là lười với công danh phú quý, nhưng rất chăm chỉ đối với sự nghiệp chữa bệnh cứu người.
Thuở nhỏ Lê Hữu Trác nổi tiếng học giỏi, năm 16 tuổi thân phụ qua đời nên Ông phải rời Kinh thành về quê chịu tang cha và trông nom gia đình. Tại quê nhà, Lê Hữu Trác chăm lo đèn sách để tiến thân bằng khoa cử, nhưng chỉ thi đến bậc Sinh đồ rồi nghỉ. Bấy giờ xã hội rối ren, Ông bắt đầu nghiên cứu binh thư, luyện tập võ nghệ và gia nhập quân đội. Tuy nhiên, sau mấy năm chinh chiến, thấy cảnh binh đao gây ra nhiều đau thương cho người dân, nên Ông muốn rời khỏi quân đội, nhiều lần từ chối sự đề bạt thăng thưởng.
Năm 1746, sau khi người anh cả mất, Lê Hữu Trác viện cớ xin rời khỏi quân ngũ để chăm mẹ già và các cháu nhỏ mồ côi ở thôn Bàu Thượng, xã Tình Diệm (nay là xã Quang Diệm, huyện Hương Sơn, tỉnh Hà Tĩnh).
Do đau yếu triền miên, Lê Hữu Trác đến nhà thầy thuốc Trần Độc ở Thành Sơn chữa bệnh; trong dịp này, Ông được đọc sách "Phùng Thị cẩm nang" của Phùng Triệu Trương - danh y dưới triều nhà Thanh (Trung Hoa). Qua bàn luận, nhận thấy Lê Hữu Trác là người am hiểu lý luận âm dương của nghề thuốc, thầy Trần Độc đã truyền dạy nghề thuốc cho Ông. Từ đó, Lê Hữu Trác chuyên tâm học nghề làm thuốc, chữa bệnh cứu người.
Năm 1758, Lê Hữu Trác lên Kinh thành Thăng Long nhằm trau dồi nghề nghiệp nhưng không tìm được thầy giỏi nên quay về đọc sách, nghiên cứu y dược. Trong thời gian này, Ông tiếp tục nghiên cứu, hiểu được Dịch lý, Âm dương trong kinh điển y học "Phùng Thị cẩm nang". Nhờ đó, Ông đã chữa khỏi bệnh cho hai người con gái của Ông và bắt đầu chữa bệnh cho những người trong họ, trong làng. Ít năm sau, Lê Hữu Trác chính thức hành nghề thuốc, chữa bệnh, dạy học trò, nghiên cứu sách y học, trao đổi lý luận, biên soạn và hoàn thành cơ bản bộ sách Lãn Ông tâm lĩnh vào năm 1770.
Năm 1782, tiếng tăm thầy thuốc Hải Thượng Lãn Ông đã truyền tới Kinh thành, chúa Trịnh triệu Lê Hữu Trác về Kinh để chữa bệnh cho thế tử Trịnh Cán và chúa Trịnh Sâm. Nhiều quan đại thần, danh sĩ tìm đến nhờ Lê Hữu Trác chữa bệnh, kê đơn thuốc và giao lưu thơ ca. Tuy các bài thuốc của Ông có hiệu nghiệm nhưng do sự đố kỵ của các Ngự y thời đó, cộng thêm bệnh tình của chúa và thế tử đều đã rất nặng nên Ông không chắc chắn là chữa khỏi được. Vì vậy, Lê Hữu Trác đã tìm mọi cách để cáo lui, về quê. Trong chuyến đi này, Lê Hữu Trác đã viết cuốn Thượng Kinh ký sự.
Trở về quê mẹ, Lê Hữu Trác tiếp tục hành nghề thuốc, biên soạn và hoàn thiện bộ sách Lãn Ông tâm lĩnh. Lê Hữu Trác mất vào ngày Rằm tháng Giêng năm Tân Hợi (1791).
Những cống hiến vĩ đại cho nền y học cổ truyền
Lê Hữu Trác là một thầy thuốc đại tài, người đã dành cả cuộc đời để nghiên cứu và phát triển y học cổ truyền Việt Nam. Ông đã tạo dựng một nền tảng lý thuyết và thực hành y học đồ sộ, xây dựng một hệ thống y học không chỉ dựa trên các lý luận cổ điển từ Trung Quốc mà còn tích hợp nhiều kinh nghiệm thực tiễn từ y học dân gian của Việt Nam.
Tác phẩm quan trọng nhất của ông, "Hải Thượng y tông tâm lĩnh" là một bộ bách khoa toàn thư về y học cổ truyền với 28 tập với 66 quyển, được coi là di sản lớn nhất về y học cổ truyền của Việt Nam. Đây không chỉ là một công trình mang tính học thuật, giúp chuẩn hóa y học cổ truyền Việt Nam, mà còn là một tài liệu tham khảo vô giá về phương pháp chữa bệnh và phòng bệnh.
Bộ sách "Hải Thượng Y tông tâm lĩnh" (bản dịch của Viện Đông y Trung ương), là một trong những di sản lớn mà Hải Thượng Lãn Ông để lại cho nền y học Việt Nam
Bộ sách không chỉ mô tả kỹ lưỡng các bệnh lý, phương pháp chẩn đoán và điều trị mà còn chứa đựng những nguyên tắc y đức và triết lý nhân sinh sâu sắc. Nó được xem như kim chỉ nam cho các thế hệ thầy thuốc không chỉ ở Việt Nam mà còn tại nhiều quốc gia có truyền thống y học cổ truyền trên thế giới.
Trong y học cổ truyền, việc không chỉ chữa trị mà còn phòng ngừa bệnh tật luôn được coi trọng. Lê Hữu Trác đã đặc biệt nhấn mạnh tầm quan trọng của việc duy trì sức khỏe thông qua lối sống lành mạnh, chế độ ăn uống cân bằng, điều hòa tinh thần.
Điều này cũng phù hợp với y học phương Tây, đặc biệt trong bối cảnh thời đại ông, khi kiến thức y học còn nhiều hạn chế và việc phòng bệnh chưa được coi trọng đúng mức. Tư tưởng về y học dựa trên sự cân bằng giữa con người và thiên nhiên của ông vẫn có giá trị đến ngày nay, trong cả y học hiện đại lẫn y học cổ truyền.
Triết lý đạo làm thầy và y đức cao quý
Một trong những lý do quan trọng của Lê Hữu Trác được UNESCO vinh danh đó là triết lý y đức của của người thầy thuốc thể hiện qua 9 điều răn dạy của ông. Ông luôn coi nghề y là một "nhân thuật" – tức là nghệ thuật của lòng nhân ái và thương người.
Ông tin rằng người thầy thuốc giỏi không chỉ cần kiến thức y học mà còn phải có một trái tim từ bi, biết đồng cảm và thương xót cho hoàn cảnh của người bệnh. Điều này hoàn toàn phù hợp với những tiêu chuẩn đạo đức của người thầy thuốc mà y học ngày nay vẫn luôn đề cao.
Trong các tác phẩm của mình, Lê Hữu Trác nhiều lần nhấn mạnh vai trò của người thầy thuốc không chỉ là chữa bệnh mà còn phải giáo dục người dân về việc bảo vệ sức khỏe, biết cách điều chỉnh lối sống để phòng ngừa bệnh tật. Ông cho rằng, người thầy thuốc cần phải có trách nhiệm cao đối với bệnh nhân, không thể chỉ chữa trị các triệu chứng mà không quan tâm đến nguyên nhân sâu xa của bệnh tật và hoàn cảnh sống của họ. Ông đã thể hiện sự đồng cảm sâu sắc với nỗi đau và sự bất hạnh của người bệnh, đặc biệt là những người nghèo khổ, yếu thế trong xã hội.
Lòng nhân ái của ông không chỉ thể hiện trong việc chữa bệnh cứu người mà còn qua việc ông từ chối danh vọng, tiền tài để sống một cuộc đời bình dị, dành thời gian nghiên cứu, đúc rút kinh nhgiệm và truyền đạt kiến thức cho các thế hệ sau.
Khi được mời ra Thăng Long để chữa bệnh cho Trịnh Cán, con trai của Chúa Trịnh Sâm, ông không hề bị cám dỗ bởi quyền lực hay giàu sang mà vẫn giữ vững phẩm chất thanh cao, tận tụy với nghề y và không màng đến lợi ích cá nhân. Chính phẩm chất này đã giúp ông trở thành biểu tượng của y đức và nhân cách, là một tấm gương sáng cho các thế hệ thầy thuốc sau này.
Nhà văn hóa đóng góp quan trọng với nền văn học, văn hóa dân tộc
Ngoài những cống hiến lớn lao trong y học, Lê Hữu Trác còn có đóng góp quan trọng trong việc bảo tồn và phát huy các giá trị văn hóa dân tộc. Ông đã viết nhiều tác phẩm không chỉ về y học mà còn về văn hóa, xã hội và lịch sử.
"Thượng kinh ký sự", một trong những tác phẩm văn học quan trọng của ông, không chỉ là cuốn nhật ký ghi lại cuộc hành trình của ông từ Hương Sơn ra Thăng Long chữa bệnh cho hoàng gia mà còn là bức tranh sống động về xã hội, con người và văn hóa thời bấy giờ. Tác phẩm này đã góp phần mô tả những giá trị văn hóa, lịch sử của Việt Nam trong giai đoạn cuối thời Lê-Trịnh.
Lê Hữu Trác cũng đóng góp vào việc xây dựng và phát triển ngôn ngữ y học cổ truyền bằng tiếng Việt, giúp phổ biến kiến thức y học đến với người dân rộng rãi hơn. Thay vì chỉ sử dụng các thuật ngữ y học cổ bằng tiếng Hán như nhiều thầy thuốc thời bấy giờ, ông đã sáng tạo nhiều thuật ngữ y học mới, dễ hiểu và phù hợp với người dân Việt Nam. Điều này không chỉ giúp y học cổ truyền phát triển mà còn làm giàu thêm ngôn ngữ và văn hóa dân tộc.
Sự ghi nhận và vinh danh đối với Hải Thượng Lãn Ông Lê Hữu Trác
UNESCO vinh danh Lê Hữu Trác là Danh nhân văn hóa thế giới vì những giá trị mà ông để lại không chỉ giới hạn trong biên giới Việt Nam mà còn có ý nghĩa toàn cầu. Tư tưởng y học của ông, với trọng tâm là y đức và lòng nhân ái, đã góp phần quan trọng vào sự phát triển của y học cổ truyền không chỉ tại Việt Nam mà còn ở nhiều quốc gia khác, đặc biệt là các nước Á Đông. Hệ thống lý luận và phương pháp chữa bệnh của ông đã trở thành nguồn cảm hứng và tài liệu tham khảo quý giá cho nhiều thế hệ thầy thuốc ở khu vực và trên thế giới.
Tư tưởng của ông về việc chữa bệnh bằng lương tâm và trách nhiệm đã tạo nên một chuẩn mực đạo đức cho nghề y, không chỉ trong y học cổ truyền mà còn trong y học hiện đại. Nhiều nguyên tắc mà ông đề ra, như việc cá nhân hóa điều trị cho từng bệnh nhân hay việc coi trọng phòng ngừa bệnh tật, vẫn được áp dụng rộng rãi và là cơ sở lý luận trong y học hiện đại. Điều này cho thấy sự vượt thời gian và không gian của những giá trị mà Lê Hữu Trác đã xây dựng và để lại cho hậu thế.
Việc UNESCO vinh danh ông là một sự ghi nhận xứng đáng cho những đóng góp vượt bậc của ông trong cả lĩnh vực y học và văn hóa. Đây không chỉ là niềm tự hào của dân tộc Việt Nam mà còn là sự công nhận của cộng đồng quốc tế đối với một con người đã cống hiến trọn đời cho sự phát triển của y học, văn hóa và nhân loại.
Trong bối cảnh y học hiện đại, mặc dù công nghệ và khoa học đã có những bước phát triển vượt bậc, những giá trị mà Lê Hữu Trác nhấn mạnh vẫn còn nguyên vẹn. Đạo đức y học, tinh thần trách nhiệm với người bệnh và lòng nhân từ của người thầy thuốc vẫn là những phẩm chất quan trọng nhất, giúp duy trì mối quan hệ tốt đẹp giữa thầy thuốc và bệnh nhân. Chính vì vậy, cuộc đời và sự nghiệp của Hải Thượng Lãn Ông Lê Hữu Trác vẫn là nguồn cảm hứng vô tận cho các thế hệ thầy thuốc và học giả trong và ngoài nước.
Hải Thượng Lãn Ông Lê Hữu Trác, với tài năng y học xuất chúng, lòng nhân ái và sự tận tụy với cộng đồng, đã trở thành một biểu tượng bất diệt trong lịch sử y học Việt Nam và thế giới. Những đóng góp của ông không chỉ làm rạng danh nền y học cổ truyền Việt Nam mà còn để lại một di sản văn hóa vô giá cho nhân loại.
Việc UNESCO vinh danh ông là Danh nhân văn hóa thế giới không chỉ là sự tôn vinh cho một cá nhân mà còn là sự khẳng định những giá trị về y đức, lòng nhân ái và tri thức y học mà ông đã để lại cho đời sau. Lê Hữu Trác sẽ mãi là nguồn cảm hứng lớn lao cho các thế hệ thầy thuốc và nhà nghiên cứu, không chỉ ở Việt Nam mà còn trên toàn thế giới.
Tư liệu tham khảo, tổng hợp từ bài viết “Cuộc đời và sự nghiệp của Đại danh y Hải Thượng Lãn Ông Lê Hữu Trác” trên Báo Sức khỏe và Đời sống của TS.BS Nguyễn Đình Anh - Phó Vụ trưởng Vụ Tổ chức cán bộ, Bộ Y tế.
Đăng tin: Minh Lý
Bệnh viện Ung bướu thành phố Cần Thơ
